Ngài Nguyễn Hoàng là con trai út của Nguyễn Kim và bà Nguyễn Thị Mai. Ông là em của Nguyễn Uông và Nguyễn Thị Ngọc Bảo. Theo gia phả thì ông sinh nhằm ngày 10/6 năm Ất Dậu. Từ ngày còn bé ông đã được giao cho người cậu ruột là Nguyễn Ư Kỹ nuôi dạy. Theo Đại Nam thực lục chính biên, ông có tướng tốt " vai lân, lưng hổ, mắt phượng trán rồng" đúng là người phi thường. Về tính tình thì khảng khái buồn vui ít lộ ra mặt , làm việc gì cũng nghiêm cẩn. Ông vốn thông minh mẫn tiệp, học rộng biết nhiều văn võ tinh thông. Khi thân phụ được Lê Trang Tông mời về cho giữ binh quyền, ông xin cậu theo cha lập công. Ông được chiến sĩ dưới quyền tin phục và mến mộ nên đã gặt hái được nhiều công trạng trong " diệt Mạc phù Lê" Tuy còn còn trẻ nhưng ông tỏ ra là người có chí lớn.

        Sau 1 thời gian đóng cơ dinh tại Ái Tử, thấy vùng này chật hẹp, trống trải nên năm Canh Ngọ ( 1570), Chúa Tiên mới dời dinh đến làng Trà Bát cũng thuộc huyện Võ Xương. Dinh mới ở Trà Bát kiên cố và lớn hơn nhiều so với dinh ở Ái Tử. Cũng vào năm này chúa Tiên được vua Lê phong làm Tổng trấn tướng quân kiêm nhiệm 2 xứ Thuân Quảng. Nhận được sắc phong chúa Tiên càng ra sức củng cố lực lượng, lập đồn trại ở những nơi hiểm yếu để phòng giữ, mở mang các trục lộ giao thong, đặt các trạm để tiện việc lien lạc và đi lại. Ông cho tổ chức lại quân đội , tuyển mộ quân sĩ và tập luyện kĩ càng, nhờ vậy ông có 1 đội quân hùng hậu. Để tăng them của cải vật chất, ông thi hành chính sách khai hoang phục hóa, đưa dân đi lập những ấp mới, cung cấp lương thực thực phẩm cho họ những năm đầu. Đồng thời, miễn thuế trong 1 thời gian. Nhờ vậy diện tích canh tác tăng nhanh, lúa gạo dồi dào, ông lại khuyến khích buôn bán trao đổi vật phẩm giữa các miền, nhờ thế 1 vài nơi đã trở nên trù phú hơn trước.
NĂm 1573 tức năm Quí Dâu, Lê Trang Tông băng hà, Lê Thế Tông lên ngôi sai người vào Thanh Hóa sắc phong chúa chức Thái phó.

        Ở Đàng Ngoài, Trịnh Kiểm mất , con là Trịnh Tùng lên nối ngôi Chúa. Họ Trịnh bây giờ nắm hết quyền uy trong nước. Nất nhất việc gì cũng do họ Trịnh định đoạt rồi mới tâu lên vua Lê rõ. Khi thay Trịnh Kiểm ,Trịnh Tùng tiến quân ra lấy Thăng Long, đưa vua Lê về rồi thừa thắng đuổi tàn quân họ Mạc lên Cao Bằng. Với chiến công này Tùng càng vênh vênh tự đắc và càng coi vua không ra gì. Được tin vua Lê trỡ về kinh đô, Ngài Nguyễn Hoàng đem quân ra yết kiến. Chúa được vua Lê phong Trung quân đô đốc phủ, tả đô đốc chương phủ sự, Thái úy đoan quận công và bắt ở lại kinh đô để lo quốc chính. Trong suốt 8 năm sống trên đất Bắc, Chúa thường đem quân đánh họ Mạc lập nhiều chiến công.

        Năm Kỉ Hợi(1599), vua Lê Thế Tông băng hà, vua Kính Tông phong cho Chúa chức Hữu thừa tướng. Tuy được trọng vọng ở kinh đô, nhưng nghĩ lại âm mưu họ Trịnh trước đây, Chúa vẫn nơm nớp lo sơ, ngày đêm mong thoát ra nanh vuốt họ Trịnh. Trịnh Tùng tuy gọi ông bằng cậu nhưng không muốn” thả hổ về rừng” nên lần nữa tìm cách bắt ông ở lại kinh đô, giam lỏng tại đây.

        Năm Canh Tý (1600), nhân có bọ Phan Ngan và Bùi Văn Khuê khởi loạn ở Đàng Trong, ông tâu xin với vua Lê và chúa Trịnh Tùng cho ông đem quân vào phủ dụ. Để Trịnh Tùng khỏi nghi ngờ, ông phải để con là Nguyễn Hải và cháu là Nguyễn Hắc làm con tin. Nghĩ rằng Hoàng khó mà làm phản được, lại thêm bọn phản loạn ở Đàng Trong, ngoài Hoàng ra không ai đánh dẹp được nên vua Lê và Trịnh Tùng thuận cho ông mang quân đi. Lần này ra đi là nhất định không trở về nữa nên ông huy động toàn bộ binh tướng thuộc hạ dưới quyền nhắm Thuận Hóa tiến phát. Cũng như lần trước cuộc hành quân thật gian nan vất vả vì ông hiểu rằng cách xa đất Bắc chừng nào thì tính mạng càn an toàn chừng đó, nên bất kể ngày đêm ông cho quân cướp đường tiến bước mãi cho đến khi đặt chân lên đất Ái Tử ông mới thở phào nhẹ nhõm. Phủ dụ xong bọn Phan Ngan, ông chú tâm kiện toàn và củng cố đất đai mới. Một mặt cho người dò song dò núi để vẽ họa đồ nơi hiểm yếu, một mặt vẫn tiếp tục chính sách di dân lập ấp, khai hoang phục hóa. Với ý đồ bấy lâu là tách khỏi miền Bắc, Chúa thường đi đây đi đó để xem phong thổ, tìm chỗ đóng đô lâu dài .

        Tương truyền rằng, một ngày nọ ông đi vào địa phận xã Hà Khê, nay là làng An Ninh, huyện Hương Trà, Thừa Thiên thấy một gò cao, trông xa giống như một đầu một con rồng đang ngoái đầu nhìn lại, phía trước mặt là một con sông xanh biếc nước trong leo lẻo, phía sau gò là một hồ rộng được thông với 1 con sông nhỏ. Cảnh trí quá đẹp nên Chúa và đoàn tùy tùng dừng chân nghỉ ngơi đồng thời cho gọi dân địa phương đến để hỏi hang. Chúa được dân làng cho biết cách đây ít lâu, mỗi khi đi qua gò đồi này, mọi người đều gặp một bà già đầu tóc bạc phơ, mình mặc áo đỏ vận quần xanh và nói với họ rằng chẳng bao lâu sẽ có 1 vị chân chúa đi ngang qua đây và sẽ xây trên đỉnh đồi này một ngôi chùa để tụ không khí, bền long mạch. Vừa rồi ai trong làng cũng thấy bà già báo mộng mau mau đi đón vị chân chúa. Nghe dân làng kể lại chúa rất mừng nên ra lệnh xây dựng 1 ngôi chùa thật đẹp. Để ghi nhớ chú đặt tên chùa là Thiên Mụ . Chùa được khởi công xây năm 1601. Sau khi xây xong , chúa tổ chức lễ khánh thành rất trọng thể, nhân dân được vui chơi mấy ngày trời.

        Dưới thờ chúa trị vì nhân dân Đàng Trong sống 1 cuộc đời ấm no và thanh bình. Chí có 1 cuộc đánh nhau phía Nam vào năm Tân Hợi ( 1611), quân Chiêm Thành từ Đồ Bàn kéo ra xâm phạm Thuận Quảng. Chúa sai quân đánh dẹp đẩy quân Chiêm thành vào tận Diên Ninh, chiếm lấy đất rồi lập thành phủ Phú Yên. Đây cũng là bước đầu chúa Tiên mở rộng bờ cõi về phía Nam.

        Ngày 3/6 năm Quý Sửu (1613), Chúa lâm bệnh sai gọi thế tử Nguyên về dặn dò xong việc nhà việc nước thì băng, thọ 89 tuổi.

        Lúc đầu mộ chúa tang tại Thạch Hãn, sau cải tang về vùng núi La Khê thuộc huyện Hương Trà.

        Có thể nói , Chúa Tiên là vị chúa đầu tiên khai sang ra triều Nguyễn.

(Theo tư liệu trên Internet)